ATSOTITZAK
1.- Gotzon Garatek dioena:
Atsotitzok euskara aberasteko berebiziko altxorra eskaintzen dute.
Lexikoa ez ezik, esaldi osoak, bizitza guztian euskaraz egiten dutenek esanda.
Ahozko literatura.
Zeure herria ezagutzeko bidea.
Folklorea eta etnologia. Herriaren antzinateko uste, jokamolde eta tradizioak. Gaitzak sendatzeko otoitzak, sorginkeriak eta aztikeriak, erlijioari buruzko iritziak eta jaiak eta gure arbasoek kontatzen zituzten ipuinak. Mitologiaren aztarnak eta naturalezari buruzko sineskerak ere iradokiak aurkitzen ditugu esaera zaharretan.
Euskal gizartea. Familia, lana, erlijioa...
Euskal Herriaren filosofia eta morala.
Euskal Herriko ohiturak: zerri hiltzea, etxez aldatzea, ezkontzea...
Animaliei buruzko usteak: zakurrak, ardiak, zerriak, astoak, azeriak..., hauek denek toki handia betetzen dute atsotitzetan.
2.- Josefa Baez-Ramos irakaslearen “El refranero español como referente intercultural” artikulutik jasotako hainbat ideia.
· Fenomeno unibertsala da.
· Misterioa da atsotitzen jatorria, hizkuntzaren sorkuntzarekin batera datorrena.
· Gaitasun linguistikoa eta kulturala aberasten du, alegia, hizkuntza bat ondo ikasi eta ondo hitz egiteko, hizkuntza hori duen herriaren kultura hobeto ulertzeko benetan beharrezkoa baliabidea.
· Naturan gertatzen denaz eta gizakiaren izaeraz eta jokaeraz behin eta berriz izandako edo behatutako esperientzia jasotzen dute atsotitzek.
· Erabilera zabaleko esaera zorrotza, sententziaduna da.
· Louis Combet-ek emandako definizioaren haritik: esaldi askea da, laburra, elipsiduna, anonimoa, era erreal edo sinbolikoan irakaspen bat ematen duena, edota moral mailako aholku bat edo jokamolde mailako arau bat eskaintzen duena.
· Esaera didaktikoa ( esperientziak, aholkuak, arauak…) eta estetikoa (neurria, errima, simetria, eskema morfosintaktikoak,
· Herritik sortua, eta jeneralean herriak onartua.
· Herriaren izaera eta ohiturak jasotzen ditu: gauzak ikusteko, sentitzeko eta juzgatzeko modua.
· Atsotitzak aldatzen eta berritzen ari dira eta egoera sozial berrietara egokitzen ari dira, alegia, nekazaritza mundutik teknologia mundura egokitzen ari dira poliki-poliki.
· Euskal atsotitzek korpus ideologikoa, literarioa eta portaerazkoa osatzen dute, eta oso egitura berezian ematen eta mantentzen da. Besteak beste honako arrazoiengatik irauten dute:
· Atsotitzak, herriaren emaitza den heinean, herriaren pentsaera jasotzen du, eta hala, autoritate argudio izaten da jokamoldeak hautatzean.
· Bere laburrean, atsotitzak garaian garaiko bizitzarako praktikoa den dotrina edo araua jasotzen du, nahiz eta askotan kontraesan nabariak agertu. (Andrea, sua eta itsasoa, guztiz da gaiztoa) (Andre ederra, etxean gerra)
· Atsotitzaren itxura edo forma berezia da. Kontuan hartzekoak dira, besteak beste:
Ø erritmoa: Zakur zaunkaria, nekez hozkaria
Ø errima: Egin on, ez dakizula non
Ø espresio ausartak: Kaka ez izan eta mokordoa dela uste
Ø espresio herrikoiak: Ardiak beeeeka egonik ez du jaten belarrik
Ø umorea: Zeuen izenean eta neure gizenean
Ø figura erretorikoak: Nolako enborra, halako espala
Ø hitz jokoa: Hobe ezer, ezer ez baino
Ø elipsia: Igaroa, igaro
Ø onomatopeia: Dagoenen bonbon, ez dagoenean egon
Ø konparazioa: Baratxuria baino finagoa da
Ø pentsamenduaren sintesia: Nola bizi, hala hil
Ø eskema morfosintaktikoen errepikapena: Mihiaz egiten den mina, azken sendatzen dena
Ø orokorrean, bi osagarriko egitura: Zenbat buru, hainbat aburu
Hauek guztiek laguntzen dute atsotitza gure oroimenean gelditu dadin, eta, besteak beste, hauek guztiak lagungarri dira euskara ikasterakoan. Izan ere, gaitasun gramatikalari eta linguistikoari gaitasun sozio kulturala gehitu behar zaio, hizkuntza gaitasun komunikatiboa izan dezan.
· Atsotitz bera edo antzekoa beste hizkuntzetan ere eman ohi da (….)
· Labur esanda, atsotitzek harriaren jakituria jasotzen dute, bere espirituaren argazki dira, mundua interpretatzeko moduaren adierazgarri.
3. Mila eta bi egoeratan erabili daitezke atsotitzak.
Besteak beste honakoak adierazteko: maitasuna, afektibitatea, adiskidetasuna, bertuteak, bizioak, harreman sozialak, lege kontuak, diru kontuak… betiere helburu didaktikoarekin eta gogoetarako bidea emanez. Gauzak horrela, nolako irizpidea, halako sailkapena egin liteke. Ondorengoa, da sailkapen horietako bat:
1.Izaerak eta jokamoldeak adierazterakoan
A zer parea, karakola eta barea
Askoren mina, tontoen atsegina
Auzoko behiak, errapea luze
Baleki gazteak, baleza zaharrak
Baratxuria baino finagoa da
Bat eman eta bi hartu, gure etxean ez berriz sartu
Begia noraino, nahia haraino
Bost sosen pupua, eta hamar sosen trapua
Ezer ez duena, emateko prest
Gogozko tokian, aldaparik ez
Haizeak nora, zapiak hara
Hil da gero, salda bero
Ibiltari gauean, logura goizean
Kaka ez izan, eta mokordoa dela uste
Kalean uso, etxean otso
Mendiak jaioak, mendia nahi
Nola bizi, hala hil
Nola soinu, hala dantza
Nolako enborra, halako ezpala
Nolako soinua, halako dantza
Non gogoa, han zangoa
Nork bere astoari egiten dio arre
Zahartu eta txartu
Zakur zaunkaria, nekez hozkaria
Zenbat buru, hainbat aburu
Zerri goseak, ezkurra amets
Zozoak beleari: ipurbeltz
Edozein txoriri eder zaio bere habia
Non jaio, harako joera izan ohi dugu.
Desiratzen duguna amestu ohi dugu.
Asko mehatxatu, baina mehatxurik bete ez.
Kaltea askorena bada, eramangarriagoa zaio askori.
Geurea beti iruditzen zaigu eder
2.Aholkuak/desioak/ baloreak adierazterakoan
Aberats izatea baino, izen ona hobe
Aditzaile onari, hitz gutxi
Amen, zu hor eta ni hemen
Asko baduzu, asko beharko duzu
Bakean dagoena, bakean utzi
Begira lehenik, mintza azkenik
Dagoenean bonbon, ez dagoenean egon.
Etxeko sua etxeko hautsez estaltzen da
Ez gehiegi hitz egin, nahi ez bada huts egin
Gaizki esanak barkatu, eta ondo esanak gogoan hartu
Gehiegi baino, asko hobe
Gezurtiak zer duen merezi? Egia esatean ez sinetsi
Hobe ezer, ezer ez baino
Hobe da gorde, eta ez eske
Hobe da oinez eta segurura, eta ez zaldiz eta zulora
Jan eta edan, eta bakea eman
Nahiago dut behin “to” eta ez hamabi “emango”
On egin dizuela janak, eta kalterik ez edanak
Orain oraingo, gero geroko
Sua eta ura, belaunetik behera
Zeuen izenean, eta neure gizenean
Zeuen osasunerako, eta neure onerako
3.Heziketaren ingurukoak
Aski dakizu bizitzen badakizu
Dirua morroirik onena, eta nagusirik txarrena
Bakoitzari berea, eta beti adiskide
Eskola mutilak sasiz sai, asko jan eta gutxi ikasi
Egin on, ez dakizula non
Eroriz ikasten da oinez
Etxean ikusia, umeak ikasia
Ez da arrosarik arantzarik gabe
Jakiteak ez du ogirik jaten
Jakiteko hartzen, ikasi ezazu ematen
Nahi izatea da ahal izatea
Nori berea da zuzenbidea
Ogi gogorrari, hagin zorrotza
Ohitura gaiztoa, berandu ahaztua
Umearen zentzuna, etxean entzuna
Zer ikusi, hura ikasi
4.Lanaren ingurukoak
Alferkeria, askoren hondamendia
Alferra, beti lantsu
Ezinak ez du legerik
Ezina, ekinez egina
Gaurko izerdia, biharko ogia
Geroa, alferraren leloa
Gutxika-gutxika, asko egiten da
Hamalau ofizio, hamabost miseria
Jan behar baduzu, lan egin beharko duzu
Lan lasterra, lan alferra
Nahi bada jan, egin behar da lan
Neke gaberik ez da bizitzerik
Ordu batean egiten ez dena, bitan egiten da
5.Naturako gertakizunak
Abenduko eguna, argitu orduko iluna
Azaroan bero, negua gero
Azaroa hotz, negua motz
Elur urte, gari urte
Goiz gorri, arrats euri
Arrats gorri, goiz garbi
Agur, urte zahar; ondo joan, lagun zahar
Urte berri, asmo berri
Urtarrila euritsu, urtea dirutsu
6.Adiskidetasuna / Afektibitatea
Adiskide onekin, orduak labur
Adiskide gabeko bizitza, auzo gabeko heriotza
Besteen faltak aurrean, gureak bizkarrean
Egiak esan, eta adiskideak gal
Enea ene, zurea gure
Gaur hitza eman, bihar haizeak eraman
Guztien adiskide dena ez da inorena
Hartuak, emana zor
Mihiaz egiten den mina, azken sendatzen dena
Ongi nahi zaituenak negar egin araziko dizu
7. Ohiko gertakizunak eta esperientziak adierazterakoan
Aita biltzaile, seme hondatzaile
Amari egindako zorrak ez dira inoiz ordaintzen
Ardiak beeeka egonik ez du jaten belarrik
Arrain handiak jaten du txikia
Aseak, ezin ikusi gosea
Barrika txarretik, ardo on gutxi
Ausartarena da mundua
Balizko errotak, irinik ez
Begietatik urruti, bihotzetik urruti
Beltz guztiak ez dira ikatz
Bere burua ezagutzea da jakitea
Bere etxea pobrea, erregearena baino hobea
Bete betean, Peru atean
Burla minena, egia dioena
Esaera zaharrak, gezurrik ez
Esana da erraz, eta egina garratz
Garaipena, neke askoren ondorena
Gezurra esan nuen etxean: ni baino lehen kalean
Gezurrak, buztana labur
Gutxiegia eta larregia, beti kaltegarria
Guztia gura izatea, guztia galtzea
Haritz eroriari orok egur
Hitzontzi, huts ontzi
Igaroa, igaro
Intxaurrak bost, hotsak hamabost
Itsuen herrian, begibakarra alkate
Izenak duen guztiak izatea ere badauka
Izenak ez du egiten izana
Jaten duten santuekin ez dago fidatzerik
Katurik ez dagoen etxean, saguak dantzan
Lehen hala, orain hola, gero ez jakin nola
Non fida, han gal
Ohiturak lege ohi dakar
On bila, on bila, bonbila
Osasuna, munduko ondasuna
Otsoa non aipa, han gerta
Su gaberik ez da kerik
Ura pasa eta gero, presa egin
Ustea ez da jakitea
Usteak, erdia ustel
Zahar hitzak, zuhur hitzak
Zaharrago, zoroago
Zakurrak leku guztietan oinutsik
Zor zaharra, izen txarra
Zuri guztiak ez dira irin
Ø Zein esaera zahar erabiliko zenuke
ondorengo egoera hauetan?
Ø Horrek erraz ematen du hitza, baina gero bete ez!
§
Ø Gezurretan dabilenari berehala antzematen zaio.
§
Ø Zailtasun handiak dituzunean, ahalegin handiagoak egin behar dituzu.
§
Ø Adiskide jatorrekin gaudenean azkar pasatzen da denbora.
§
Ø Bakoitzak ahal duena egiten badu, ezin gehiago eskatu.
§
Ø Errazagoa da, nonbait, besteen akatsak ikustea eta ez norberarenak.
§
Ø A zer nolako bikotea!
§
Ø Ama eta alaba, biak ere isil-isilak dira!
§
Ø Bada jende berekoia, aizu! Horrek...
§
Ø Hobe diruaren menpe ez egonda!!
§
Ø Hobe da ziurtasunez jokatu.
§
Ø Arriskutsua da gehiegi hitz egitea.
§
Ø Adostasunik ez dago gure artean. Beraz, ...
§
Ø Gazteak esperientzia falta, eta zaharrak soberan.
§
Ø Gustuko lana errazago burutzen da.
§
Ø Horrelako gauzak ez dira hemen bakarrik gertatzen.
§
Ø Egokitu beharra dago egoera berrietara.
§
Ø Parrandaren hurrengo egunean komeriak izaten dira.
§
Ø Lan zailak ahalegin handiagoa eskatzen du.
§
Ø Kontuz umeen aurrean zer esan eta egiten duzun.
§
Ø Irakasleari buruz ari ginen eta zapla! Bera hemen!
Ø Ez naiz hain trebea baina besteak traketsagoak.
§
Ø Egunean egunekoa bizi behar dugu.
§
Ø Gaurko munduan ausarta ez bazara, akabo!
§
Ø Harroputza halakoa! Zer uste du dela horrek?
§
Ø Ai, Iraleko irakaslea banintz!
§
Ø Ezin baduzu, zer egingo dugu bada!
§
Ø Hamabi gara eta hamabiak iritzi ezberdinekoak .
§
Ø Zuk egin baduzu lana, nork jasoko du, bada, ordaina?
§
Ø Urteak aurrera, eta gero eta jenio txarragoa daukazu.
§
Ø Aizu, zer duzu nirekin, bake-bakean nago eta?
§
Ø Ekaitz du izena, baina oso mutil baketsua da.
§
Ø Arratsaldeko bostak eta ilunduta. Hau da hau!
§
Ø Hemen irribartsu ibili ohi da, baina etxean...!
§
Ø Bai, bai! esan eta gero ez du agindutakoa betetzen.
§
Ø Ikasteak ez du kalterik egiten, aizu.
§
Ø Badakizu alferraren leloa, ezta?
§
Ø Ez egin presaka egin behar duzuna. Bestela, badakizu...
§
Ø Aurten, behintzat, izan dugu elurra, beraz,...
§
Ø Berekoia da benetan! Horrek...
§
Ø Askotan ez dugu gure osasuna behar bezala estimatzen.
§
Ø Bera ez da isiltzen eta berritsu deitu dio besteari, alajaina!
§
Ø Zein azkar joan zitzaidan zurekin izan nuen hitz-aspertua!
§
Ø Hanka sartzea, ikasteko bidea besterik ez da.
§
Ø Zenbat on egin zuen hark ere bizi izan zen bitartean!
§
Ø Bai lankide fina!
§
Ø Gehiegi hitz egiten denean hanka sartzeko arriskua izaten da.
§
Ø Gure artean ez dago adostasunik. Alferrik da zurekin. Beraz,...
§
Ø Carpe diem!
§
Ø Hainbeste saiatu eta, azkenean, ezer gutxi!
§
Ø Azaro honetan eguraldia beroak ditugu. Beraz, badakizu...
§
Ø Besteak egoera hobean aurkitzen direla uste ohi dugu askotan.
§
Ø Askotan, uste izatetik hala izatera badago aldea.
§
Ø Haurrak ikusitakoa ikasten du.
§
Ø Orain ere lanak hartua zaudela? Aspaldian ez duzu ezer egin eta!
§
Ø Gainduko nuela uste nuen, eta... kaka zaharra!
§
Ø Errazagoa da, nonbait, besteen akatsak ikustea, eta ez norberarenak.
§
Ø Egunsenti gorritsua agertu zaigu gaur. Holakoetan, badakizu...
§
Ø Nahiz eta hala eman, gauza guztiak ez dute berdin balio.
§
Ø Gurea beti begi onez ikusten dugu.
§
Ø Zerbait gertatu eta gero alferrik da erremedioa jartzea.
§
Ø Lanbide asko dituena, pobre seguru.
§
Ø Zenbat eta gehiago izan, orduan eta gehiago behar.
§
Ø Dena nahi duenak ezer gabe gelditzeko arriskua du.
§
Ø Egoeraren arabera iritziz edo pentsamoldez aldatzen da.
§
Ø Gizakiak garenez gero, ez gara perfektuak.
§
Ø Norberak bere interesak defendatzeko joera dugu.
§
Ø Indartsuak ahula beti menpean hartzen du.
§
Ø Hitz egin baino lehen ondo pentsatu behar da.
§
Ø Bakoitzak bere sorterria izan ohi duen maiteen.
§
Ø Etxeko arazoak etxean konpondu behar dira.
§
Ø Hitzontzia edo ahoberoa denak ez du esandakoaz ezer egiten.
§
Ø Egoera txarrean zerbait ona ateratzea zaila da.
§
Ø Bizitzen jakitea asko jakitea da.
§
Ø Ordainik espero gabe egin behar dira ekintza onak.
§
Ø Guztien adiskide izatea ez da batere erraza.
§
Ø Horrek hitza eman eta hitza jan egiten du.
§
Ø Berekoia halakoa! Horrek beti...
§
Ø Zurekin hitz egitea alferrikakoa da, aizu! Beraz...
§
Ø Ezin duzula? Zaude lasai! Badakizu,
§
Ø Non jaio, harako joera izan ohi dugu.
§
Ø Desiratzen duguna amestu ohi dugu.
§
Ø Asko mehatxatu, baina mehatxurik bete ez.
§
Ø Kaltea askorena bada, eramangarriagoa zaio askori.
§
Ø Geurea beti iruditzen zaigu eder
§
Ø Arretaz entzuten dizunak hitz gutxi behar ditu zuk diozuna ulertzeko
§
Ø Zertarako dirua ospe txarra izateko?
§
Ø Baliteke esan dudan guztia zuen gustukoa ez izatea. Beraz…
§
Ø Ez da asko, baina…
§
Ø Dena gastatzen baduzu, gero eskatu egin behar. Eta hori ez da ona.
§
Ø Mahai gainean dugu bazkaria. Beraz…
§
Ø Zein arriskutsuak diren sua eta ura!
§
Ø Ez da erraza behar den bezala bizitzen jakitea
§
Ø Zuzen jokatzen baduzu adiskideak ez zaizkizu faltako
§
Ø Ematen ez badakizu zer espero behar duzu?
§
Ø Ez da erraza ohitura txarrak kentzea.
§
Ø Zerbait burutzeko, lehenengo gogoa izan behar da.
§
Ø Alferra denak ez du etorkizun onik
§
Ø Oraingo ahaleginak ondorio onak ekarriko ditu
§
Ø Lanik egin gabe, nola nahi duzu jatekoa izan?
§
Ø Denbora gehiago behar baduzu bukatzeko, hartu denbora!
§
Ø Ofizio askokoak, etorkizun gutxikoak.
§
Ø Azaroko eguraldia ikusita, badakigu negua noiz etorriko den.
§
Ø Azaroko eguraldia ikusita, badakigu negua nolakoa izango den.
§
Ø Urte berriarekin amets berriak jaiotzen dira.
§
Ø Urtarrilean euria ugari egin du. Beraz, badakizu:
§
Ø Nolako harremanak izan, halakoa izan ohi omen da heriotza.
§
Ø Besteen akatsak agerian jarri eta norberarenak, ezkutatu.
§
Ø Askotan egia esateak lagunak galtzeko arriskua dakar.
§
Ø Ezinezkoa da guztiekin ondo etortzea.
§
Ø Hitzarekin min handia egin daiteke.
§
Ø Maite zaituen horrek, penak ere emango dizkizu.
§
Ø Aurrekoek irabazia hurrengo belaunaldiak xahutzen du.
§
Ø Nola ordaindu amak gugatik egindako guztia?
§
Ø Segi, segi hitz egiten eta ikusiko duzu zer jango duzun!
§
Ø Beti ase dagoenak nola jakingo du zer den gosea?
§
Ø Itxurak engainatu zaitzake.
§
Ø Zaila izan ohi da ikusten ez dugun hori sentitzea.
§
Ø Egiak min ematen du.
§
Ø Esan, erraz esaten da, baina egin!
§
Ø Gauzak bere tamainan badira, hobe.
§
Ø Materiala txarra bada zail da zerbait taxuzkoa ekoiztea.
§
Ø Pasatako denbora ez da inoiz itzultzen.
§
Ø Erne ibili, santu itxura du eta!
§
Ø Norbaitek ez badu jendea arrastoan sartzen, akabo!
§
Ø Ez da erraza gerora zer gertatuko den asmatzen.
§
Ø Kontuz, ez da ona guztia eskuratu nahi izatea.